Eén van de laatste, meest geavanceerde én nog werkende stoomgemalen van Nederland
Het laatste stoomgemaal
De Tuut is het enige van de vierendertig stoomgemalen in het Gelders rivierengebied dat bewaard is gebleven. Monumentenstichting Baet en Borgh, die het totaal vervallen stoomgemaal in 1984 van het polderdistrict kocht, heeft het weer helemaal in de oude glorie weten te herstellen.
Alleen maar vrijwilligers
De restauratie en de exploitatie van het gemaal is in handen van de projectgroep Stoomgemaal De Tuut. Monumentenstichting Baet en Borgh en de projectgroep Stoomgemaal De Tuut bestaan volledig uit onbetaalde vrijwilligers. Het herstel van het gemaal, het onderhoud en het ontvangen van bezoekers; alles wordt op vrijwillige basis gedaan.
Waarom het stoomgemaal ‘De Tuut’ heet
Stoomgemaal De Tuut is vernoemd naar de weg waaraan het museum gelegen is. De Tuut stamt af van de Tuyt, zo heet het gebied dat achter het stoomgemaal ligt. Waarschijnlijk duidt die naam op de vorm van het water waaraan het stoomgemaal ligt, een ‘puntzak’ of ’tuyt’.
‘Stoomgemaal de Tuut’ of ‘stoomgemaal Appeltern’?
De officiële naam van het stoomgemaal is eigenlijk Stoomgemaal Appeltern. De Tuut is een soort geuzennaam, die in de loop der tijd de officiële naam heeft vervangen.
De bouw van Stoomgemaal De Tuut
Stoomgemaal De Tuut in Appeltern is gebouwd tussen 1917 en 1919. Decennialang was het één van de acht stoomgemalen in het Land van Maas en Waal. Samen zorgden deze gemalen voor de afwatering in het gebied, en zo hadden de inwoners na vele eeuwen eindelijk droge voeten. Het ontwerp is van het ingenieursbureau “Van Hasselt en De Koning” uit Nijmegen. Het is het oudste ingenieursbureau in Nederland, en het bestaat nog steeds. Alleen de naam is iets veranderd, want tegenwoordig staat het bureau bekend als Royal Haskoning.
Een prestatie van formaat
De bouw van het stoomgemaal is uitgevoerd door aannemer G. van Heck uit Alphen. In juli 1917 ging de eerste heipaal de grond in. Dag voor dag werden de vorderingen door de opzichter opgetekend, en dat verslag is al die jaren bewaard gebleven en dus nog steeds in te zien. Wat de bouw overigens erg gecompliceerd maakte, was dat het stoomgemaal tijdens de Eerste Wereldoorlog gebouwd werd. Dat betekende dat alles gerantsoeneerd was, dus ook alle bouwmaterialen.
Hoe Stoomgemaal De Tuut werkt
Het stoomgemaal zorgde voor de afwatering van regen- en kwelwater richting de Maas, en deed dat voor ongeveer 10.000 hectare van het Land van Maas en Waal en het rijk van Nijmegen. Ook kon er bij hoog water op de Maas regen- en kwelwater afgevoerd worden, zodat het land al vanaf het vroege voorjaar geschikt was voor bewerking.
Welvaart gaat gepaard met spaarzaamheid
Stoomgemaal De Tuut heeft de welvaart in dit deel van het Land van Maas en Waal doen groeien. Zo kon onder andere de landbouw in het gebied een ontzettende sprong voorwaarts maken, zonder al dat hinderlijke water. Het gemaal draaide echter niet continu, maar alleen als de hoge waterstand in Maas en Waal de landbouw hinderde. Uit zuinigheidsoverwegingen gebeurde dat zo weinig mogelijk. Pas ‘als de boeren voor het krooshek lagen’, werd het gemaal opgestart. Een gemaal laten draaien was immers een dure bezigheid; je had er de hele dag mankracht voor nodig, maar ook zo’n twaalf- tot vijftienduizend kilo kolen. Niet voor een maand, of zelfs een week. Nee, voor één enkele dag.
De restauratie van Stoomgemaal De Tuut
Voordat de restauratie van Stoomgemaal De Tuut begon, stond er niet veel meer dan een geraamte en een paar roestige ketels. Zelfs van de schoorsteen was niets meer te bespeuren. Ondanks een chronisch geldgebrek – vooral in de jaren tot 1997 – wisten de vrijwilligers van Baet en Borgh, samen met onze sponsors van het eerste uur, de hoogst noodzakelijke restauratiewerkzaamheden aan de gebouwen te realiseren.
Nog een helpende hand
Dankzij de medewerking van de (toenmalige) Rijksdienst voor de Monumentenzorg is in 1997 de schoorsteenpijp geheel herbouwd. Ook kwam er geld beschikbaar voor het voltooien van de restauratie. Zo begon de revisie van één ketel, één stoommachine en één bemalingspomp, Ook de revisie van machine en pomp nummer twee is inmiddels voltooid. Tijdens de stoomdagen worden de machines afwisselend in bedrijf gebracht en weer stopgezet. Vooral dat starten is voor de bezoekers een ware belevenis. En eerlijk is eerlijk: onze vrijwilligers genieten er ook met volle teugen van!
De ketels
Ketel 1
Type: Cornwall
Verwarmd oppervlak: 30 m2
Roosteroppervlak: ca. 1,3 m2
Toegestane werkdruk: 12,4 kg/cm2
Ketel 2 en 3
Type: Lancashire
Verwarmd oppervlak: 70 m2 (ketel 2) en 80 m2 (ketel 3)
Roosteroppervlak: ca. 2,7 m2 (ketel2) en 2,9 m2 (ketel3)
Toegestane werkdruk: 12,4 kg/cm2
Oververhitter
Iedere ketel is voorzien van een oververhitter. In feite is dit een vroeg voorbeeld van het tegenwoordige HR-principe. De oververhitter ‘hergebruikt’ de rookgassen uit de ketel om de stoomtemperatuur te verhogen van 180 naar wel 300 graden. Een slim staaltje techniek dus, dat de tand des tijds goed heeft doorstaan.
De stoommachines
Aantal: 2 (identieke machines)
Fabrikaat: Gebr. Stork & Co.
Bouwjaar: 1918
Type: Eencilinder Gelijkstroommachine
Typeaanduiding: SSK 5½ a
Vermogen: 340 ipk
Toerental: 200 omw/min
Cilinderboring: 450 mm
Zuigerslag: 550 mm
Gewicht vliegwiel: 2.500 kg
Condensor: Injectiecondensor met natte-luchtpomp
De pompen
Aantal: 2 (identieke pompen)
Fabrikaat: Gebr. Stork & Co.
Bouwjaar: 1917
Type: Centrifugaalpomp met horizontale as
Capaciteit: 220 m3/min bij 200 omw/min en 2,5 meter opvoerhoogte
